Văn hóa Trung Quốc có lịch sử phát triển hơn 5000 năm, có sức ảnh hưởng mạnh mẽ tới các nước châu Á, tạo nên đặc trưng cho nền văn hóa Á Đông. Mỗi khía cạnh của văn hóa Trung Quốc đều có lịch sử phát triển và đặc điểm riêng, nhưng tất cả các phương diện đều phản ánh những đặc điểm chung của Văn hóa Trung Quốc – một nền văn hóa Thần truyền coi trọng đạo đức, coi trọng nội tâm, coi trọng lễ tiết.
Văn hóa Trung Quốc là Văn hóa Thần truyền
Văn hóa Thần truyền là văn hóa bắt nguồn từ Thiên Thượng, lấy tín ngưỡng làm căn bản, lấy Đạo Đức làm tôn chỉ. Đó là văn hóa quan niệm Thiên, Địa, Nhân hợp nhất thành một thể, là văn hóa hòa hợp Tự nhiên với Con người. Bởi vậy, người xưa kính trọng Trời và tin vào Thần, “Xem Đạo của Trời để hiểu được Đạo làm người”. Đây là đặc điểm cốt lõi, là nền tảng của văn hóa Trung Quốc.
Vậy Văn hóa Trung Quốc được Thần truyền từ khi nào và quá trình truyền thừa đó diễn ra như thế nào?
Đối với vấn đề trời, đất và vạn vật từ đâu mà tới, người phương Tây cho rằng hết thảy đều do Thượng Đế tạo ra. Tại Trung Quốc thì có truyền thuyết về Bàn Cổ khai thiên lập địa. Căn cứ vào những ghi chép trong cuốn Tam Ngũ Lịch Ký của tác giả Từ Chỉnh – người nước Ngô thời Tam Quốc ở Trung Quốc, vũ trụ là do vị Thần Bàn Cổ sáng tạo ra; ông đã tạo ra trời, đất và vạn vật.
Sau khi trên địa cầu có trời, đất cùng vạn vật, Thiên thượng cử xuống một vị Thần tên Nữ Oa. Bà dùng Pháp lực, bắt đầu phỏng theo hình dạng của mình mà tạo nên người nam và người nữ.
Từ đó, người Trung Quốc bắt đầu xuất hiện trên Trái Đất. Sau đó, Thiên thượng lại cử xuống một số vị Thần để dạy cho con người một số kỹ năng sinh sống cơ bản, lại truyền cho con người một chút văn hóa ban sơ.
Những vị Thần này có: Hữu Sào thị dạy con người cách xây nhà; Toại Nhân thị dạy con người cách dùng gỗ đánh lửa; Phục Hy thị dạy con người đan lưới đánh cá, săn bắt, trồng trọt, nhóm lửa, dẫn dắt con người sống một cuộc sống định cư ổn định, cũng lập nên dòng họ Phục Hy thị – dòng họ sớm nhất ở Trung Quốc; Thần Nông thị dạy con người cách tìm thức ăn và thảo dược có thể trị bệnh.
Cứ như vậy, người Trung Quốc thời viễn cổ dưới sự trợ giúp của Thần nhân mà chất lượng cuộc sống bắt đầu được nâng cao. Họ bắt đầu có nhận thức và năng lực nhất định để ứng phó với tự nhiên, đồng thời cũng có quy phạm hành vi cơ bản của nhân loại.
Có lẽ vì thế, người Trung Quốc xưa ngửa mặt nhìn Trời với lòng sùng kính vô hạn, tin rằng người là do Thần tạo ra. Văn hóa Thần truyền cấp cho người Trung Quốc một sinh lực vĩ đại và thống nhất. Sau này, quan niệm về vũ trụ và quan niệm về đạo đức “Thiên nhân hợp nhất”, kết hợp với tư tưởng của Tam giáo (Nho, Phật và Đạo), tạo thành một chuẩn mực cho tư tưởng và hành vi của con người. Các lý niệm đạo đức như thế bắt rễ sâu vào nhân tâm. Từ đó, tín ngưỡng chính thống trở thành tinh thần nội tại của người Trung Hoa, tích lũy được truyền thống uyên bác thâm sâu. Các tín ngưỡng chính thống đều hướng dẫn cho mọi người lấy đạo đức làm chuẩn mực để cân nhắc hết thảy sự vật, giúp họ có thái độ và nhận thức chính xác về “Thiện” và “Ác”, “Chính” và “Tà” khi phải đối diện với các vấn đề có tính nguyên tắc.
Văn hóa Trung Quốc coi trọng nội tâm của con người
Văn hóa Trung Quốc là nền văn hóa Thần truyền, lấy đạo đức làm tôn chỉ, mà đạo đức là biểu hiện của nội tâm con người. Bởi vậy, nội tâm của con người cũng trở thành một yếu tố quan trọng trong văn hóa truyền thống.
Kỳ thực, các loại hình nghệ thuật hay kỹ nghệ ngày xưa đều chú trọng rèn luyện cái “tâm”. Ví như trong bắn cung, kỹ nghệ thiện xạ là nhờ đức hạnh tốt, tâm tính cao; các phương pháp luyện tập chỉ là yếu tố bề mặt, thành ý chính tâm mới là nhân tố quyết định. Hay trong Múa cổ điển Trung Quốc, các động tác đều chú trọng thể hiện nội tâm của nhân vật và nội tại của diễn viên múa. Vì thế tâm của diễn viên múa càng sáng thì các động tác càng giàu sức biểu đạt, càng dễ dàng chạm tới cảm xúc của khán giả. Ngay cả trong việc học, kinh doanh hay bất cứ ngành nghề nào trong xã hội Trung Quốc xưa, tâm tính luôn là yếu tố được chú trọng tôi luyện để đạt được thành công.
Sở dĩ việc rèn luyện tâm tính được coi trọng như vậy là bởi khi con người có thể duy trì “thiện niệm” ở trong tâ,. Khi trong tâm con người có Pháp, thì có thể trở lại cảnh giới bản tính tốt đẹp của chính mình. Nếu nội tâm của con người trống rỗng chỉ còn lại “quan niệm vật chất”, vậy thì con người sẽ không còn e ngại điều gì nữa, thậm chí không còn cả sự kính sợ đối với Thần. Không còn sự kính sợ đối với Thần, tức là không còn sự ước thúc về mặt đạo đức, dẫn tới sự bành trướng của các loại dục vọng, từ đó tạo nên cái “ác”. Con người đứng trước nỗi sợ hãi mất đi vật chất và sự dụ hoặc, họ chỉ biết giấu kín những quan niệm của bản thân và những suy nghĩ thực sự trong nội tâm mình. Khi đó, những điều ẩn giấu trong nội tâm đều là những thứ cực đoan ích kỷ, và cuối cùng chia cắt mối quan hệ đạo nghĩa giữa con người với nhau. Có thể nói, nếu việc rèn giũa tâm tính không được chú trọng, bản thân sẽ bị chiếm hữu bởi cái “ác” – một cái “ác” lợi dụng vật chất để trói buộc con người, từ đó chế ước họ và làm tăng thêm bầu không khí tàn ác thù địch trong xã hội.
Vì vậy, Văn hóa Truyền thống Trung Quốc là trực tiếp nhắm vào việc cải biến cái tâm bên trong ấy, dạy con người cách hướng nội, nó khác hoàn toàn với khoa học thực chứng chỉ để mắt đến “công nghệ sản xuất và hưởng thụ vật chất”.
Văn hóa Trung Quốc và “Lễ”
Như đã đề cập ở trên, cốt lõi của Văn hóa Trung Quốc là Văn hóa Thần truyền. Bởi vậy, người xưa rất tôn sùng, ngưỡng mộ “Đạo”. Những người có đạo thời xưa có thể được mọi người kính phục, kính ngưỡng, và phương thức biểu đạt sự tôn kính giữa con người với nhau ấy cũng chính là “Lễ”.
“Lễ” của nhân gian là phù hợp với quy luật của Thiên Địa
Quy luật của thiên địa ý chỉ quy luật “Thiên tôn, Địa ti” – thiên cao địa thấp (trời cao đất thấp), trời là chủ tể, đất chỉ thuận theo trời, trời sinh ra vạn vật, đất nuôi dưỡng vạn vật, trời vĩnh viễn cao hơn đất, bổn phận của đất là nỗ lực để hoàn thành sứ mệnh của trời. Thân phận và vị trí trong quy luật “Thiên tôn, Địa ti” vĩnh viễn không thể cải biến, nếu không thì sẽ đảo lộn trời đất, hết thảy đều không thể ổn định được.
Nhìn vào các mối quan hệ ở nhân gian, có thể thấy quy luật của các mối quan hệ đó chính là biểu hiện của quy luật thiên địa nơi trần thế. Ví như mối quan hệ quân-thần (quân phải thuần chính hoà ái như trời, thần phải tòng thuận trung thành như đất), hay mối quan hệ vợ-chồng (chồng làm chủ, vợ thuận theo), hoặc mối quan hệ cha-con (cha mẹ chăm sóc con cái, con cái hiếu thuận với cha mẹ).
Có thể nói, lễ tiết thời cổ đại đều là chiểu theo Đạo, học theo Trời Đất. “Lễ” chính là thể hiện cho sự khác biệt của thiên địa ở nhân gian, cũng tức là Đạo nơi nhân thế.
“Lễ” là biểu hiện cho sự chân thành của người tôn sùng “đạo nghĩa”
Trên thực tế, “Lễ” thể hiện sự chân thành, thành kính của người tôn sùng “đạo nghĩa” khi được người khác làm cảm động. Khi đó, con người đều có một trái tim cầu “Chân” rất mạnh mẽ.
Lễ mà không có nội hàm “đạo nghĩa” thì trong mắt của mọi người đều là giả tạo. Vì vậy, vào thời viễn cổ, “Lễ” và “Đạo” trong thế giới tinh thần của con người là thống nhất, cũng gọi là “tâm khẩu hợp nhất”, hay “trong ngoài như một”, cũng là thể hiện hàm dưỡng đạo đức của con người.
Về sau, Lễ dần được truyền rộng trong dân gian, trở thành một phạm trù phổ biến rộng lớn, mang ý nghĩa bày tỏ lòng kính trọng lẫn nhau, chỉ là sau này Lễ ngày càng trở nên phù phiếm mới mất dần ý nghĩa nguyên gốc của nó.
Bản chất của Văn hóa Trung Quốc là Văn hóa Thần truyền, là nền văn hóa coi trọng đạo đức. Vì thế, xét đến phương diện nào của văn hóa Trung Quốc đều có thể thấy yêu cầu rất cao đối với tâm tính con người; ấy là để con người thông qua nhiều phương thức mà cải biến nội tâm, quay trở về với bản tính tốt đẹp. Lễ tiết được tạo ra âu cũng là một cách để ước thúc hành vi và suy nghĩ của con người, duy trì đạo đức con người ở một mức độ nhất định để không bị bại hoại nhanh chóng.
“Văn hóa Thần truyền, Nội tâm, Lễ” – đó là ba đặc điểm cốt lõi của nền văn hóa Trung Quốc đa dạng và sâu sắc, cũng là đặc điểm nổi bật của nền văn hóa phương Đông. Tuy nhiên, văn hóa Trung Quốc hiện đại đã có nhiều sự thay đổi, không còn giữ được vẻ đẹp truyền thống thuở xưa – nhiều người không còn tin vào Thần, không còn chú trọng trau dồi vẻ đẹp bên trong mà lựa chọn theo đuổi vật chất bên ngoài, không còn hiểu rõ về cách cư xử đúng đắn trong các mối quan hệ. Kỳ thực, sự thay đổi đó không chỉ xảy ra tại Trung Quốc, mà nó tồn tại ở khắp nơi trên thế giới. Vì thế, việc tìm về văn hóa truyền thống trong thời đại đầy ắp những biến đổi không tốt như hiện nay không chỉ đơn thuần là bảo vệ các giá trị tốt đẹp xưa, mà còn là con đường chỉ dẫn con người trở về với bản tính thiện lương, duy trì một xã hội ổn định với những con người có phẩm hạnh tốt.
Bạch Linh (t/h)
