Tiết khí không đơn thuần chỉ là cách đo lường thời gian để con người điều chỉnh cuộc sống sinh hoạt phù hợp, mà đó còn là biểu hiện của tư tưởng “Tam tài” trong văn hóa truyền thống, hay Đạo của Trời Đất tại nhân gian.
Tiết khí là gì?
Tiết là ẩn dụ của đốt cây trúc, là chỗ để đo dài ngắn của lá hành. Dựa trên hình ảnh đó, Tiết trở thành biểu hiện cho thời khắc chuyển đổi quan trọng, giữa các tiết có sự liên hệ qua lại với nhau thành một thể hoàn chỉnh. Cơ thể con người có 12 tiết, Trời cũng có 12 tiết hay 12 canh giờ. Đó là Thiên Đạo.
Khí, là khí của Thiên Địa. Khí vận chuyển căn cứ theo thời gian, trong các thời gian khác nhau khí sẽ theo quy luật được định ra trong thời gian đó mà vận hành. Như thế, với những nhà chuyên môn thì cần phải dựa theo sự thay đổi của tinh tượng, chủ yếu là dựa vào sao Bắc Đẩu để dự báo thời tiết, xét định khí tượng. Với những người dân bình thường, đầu tiên là họ không biết xem thiên tượng, thứ nữa là các hiện tượng khí tượng muôn hình vạn trạng đó lại vô hình. Vì vậy, người bình thường không thể thấy được sự vận hành của khí.
Như thế, người ta đã dựa vào vị trí đối ứng của mặt trời trong năm để định ra 24 thời điểm, chính là 24 tiết khí.
Sự ra đời của 24 tiết khí
Lịch pháp (cách làm lịch) của Trung Quốc cổ đại và công lịch (dương lịch) đang được sử dụng ở Trung Quốc hiện đại là không giống nhau. Kể từ năm 1911, Trung Quốc bắt đầu sử dụng công lịch, cho nên gọi lịch pháp trước đây là nông lịch.
Hiện nay, người ta thường chia một năm làm bốn mùa xuân, hạ, thu, đông. Nhưng vào 3000 năm trước ở Trung Quốc, người bấy giờ cũng đã chia một năm thành bốn mùa như vậy, lại còn xác định được cả ngày Đông chí và Hạ chí.
Sau đó, người ta lại phát hiện ra một năm có hai ngày mà thời gian ngày và đêm dài bằng nhau, bèn đặt tên cho hai ngày này là ngày Xuân phân và Thu phân.
Hơn 2000 năm trước vào thời Chiến Quốc, người ta lại xác định được ngày bắt đầu của bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông, nên đặt tên cho những ngày này là: Lập xuân, Lập hạ, Lập thu và Lập đông. Từ đó, người Trung Quốc đã có tám tiết khí là Lập xuân, Lập hạ, Lập thu, Lập đông, Đông chí, Hạ chí, Xuân phân và Thu phân. Nó phản ánh nhận thức của người Trung Quốc cổ đại về các hiện tượng tự nhiên như khí hậu.
Vào thời Tây Hán 2000 năm trước, người Trung Quốc lại đem tám tiết khí này phát triển thành 24 tiết khí, tiến thêm một bước, phản ánh được sự biến hóa của thời tiết. Mọi người căn cứ vào những biến hóa này của thời tiết mà thu xếp các hoạt động nông nghiệp.
Tên gọi của các tiết khí dựa theo thời gian lần lượt là: Lập xuân, Vũ thủy, Kinh trập, Xuân phân, Thanh minh, Cốc vũ, Lập hạ, Tiểu mãn, Mang chủng, Hạ chí, Tiểu thử, Đại thử, Lập thu, Xử thử, Bạch lộ, Thu phân, Hàn lộ, Sương giáng, Lập đông, Tiểu tuyết, Đại tuyết, Đông chí, Tiểu hàn, Đại hàn.
Ở nông thôn Trung Quốc ngày nay, người dẫn vẫn thích căn cứ vào 24 tiết khí này để sắp xếp cuộc sống và lao động của mình.
Ý nghĩa về tên gọi của 24 tiết khí
Tên của 24 tiết khí có ý nghĩa đặc trưng, được đặt ra dựa vào tính dự báo của thiên văn, khí hậu và sản xuất nông nghiệp.
Trong đó, các tiết khí phản ánh sự luân chuyển của bốn mùa gồm: nhị phân (là Xuân phân và Thu phân) và nhị chí (là Hạ chí và Đông chí), tứ lập (là Lập xuân, Lập hạ, Lập thu, Lập đông). Xuân phân và Thu phân biểu thị ngày và đêm dài bằng nhau, khí hậu vừa phải. Hạ chí và Đông chí biểu thị thời tiết nóng của mùa hạ và thời tiết lạnh của mùa đông. Tứ lập biểu thị cho sự khởi đầu của mùa xuân, mùa hạ, mùa thu và mùa đông.
Các tiết khí trực tiếp hoặc gián tiếp phản ánh sự thay đổi của nhiệt độ gồm: Tiểu thử, Đại thử, Tiểu hàn, Đại hàn, Bạch lộ, Hàn lộ, và Sương giáng. Tiểu thử và Đại thử là những tiết nóng nhất trong năm. Bạch lộ biểu thị thời tiết bắt đầu mát, độ ẩm tăng cao, nhiều sương sớm. Hàn lộ biểu thị mặt đất phát ra hơi lạnh, sương sớm ngưng tụ, độ ẩm thấp. Sương giáng biểu thị bước vào mùa trời mưa hoặc tuyết. Tiểu hàn và Đại hàn là thời tiết lạnh nhất trong năm.
Các tiết khí phản ánh trời đổ mưa gồm: Vũ thủy, Cốc vũ, Tiểu tuyết, Đại tuyết. Vũ thủy có hai hàm nghĩa: một là biểu thị bắt đầu giáng mưa, hai là lượng mưa bắt đầu tăng lên. Cốc vũ là trời bắt đầu mưa nhiều hơn, có lợi cho sự sinh trưởng của các loại ngũ cốc. Tiểu tuyết và Đại tuyết biểu thị tuyết rơi (tuyết là một dạng khác của mưa, trời mưa gặp khí lạnh mà ngưng kết thành tuyết).
Các tiết khí phản ánh các sự vật có tính chu kỳ (vật hậu học) gồm: Kinh trập, Thanh minh, Tiểu mãn, Mang chủng, Xử thử. Kinh trập biểu thị các loài côn trùng ngủ đông bắt đầu thức dậy, ra khỏi mặt đất hoạt động. Thanh minh biểu thị thời tiết bắt đầu chuyển sang ấm, cỏ cây bắt đầu nảy nở, cảnh tượng tươi mát. Tiểu mãn biểu thị cỏ cây bắt đầu xanh tươi, um tùm, vào mùa hè nóng hạt của các cây ngũ cốc bắt đầu chắc mẩy. Mang chủng là thời điểm mà việc nông bận rộn trong năm, cần phải kịp thời làm trồng cấy, chăm sóc, thu hoạch cây lương thực vụ hè; tức là dùng hoạt động nông nghiệp để biểu thị đã tới giữa mùa hè. Xử thử biểu thị kết thúc thời tiết nóng.
Tiết khí trong văn hóa truyền thống
Tiết khí không đơn thuần chỉ là cách đo lường thời gian để con người điều chỉnh cuộc sống sinh hoạt phù hợp, mà đó còn là biểu hiện của tư tưởng “Tam tài” trong văn hóa truyền thống, hay Đạo của Trời Đất tại nhân gian.
Người xưa giảng “Tam tài” là Thiên, Địa và Nhân. Nhân (con người) là anh linh của vạn vật, gồm có tài năng về nhiều phương diện và trí tuệ rộng lớn, thống trị toàn bộ thế giới. Dù anh minh đến vậy, Nhân vẫn chỉ đứng sau Thiên và Địa, phải thuận theo những quy luật (Đạo) của Trời Đất.
Người xưa rất coi trọng sự chung sống hài hòa giữa Thiên, Địa và Nhân. Dù việc lớn hay nhỏ, từ đời sống gia đình, sản xuất kinh doanh, cho đến trị lý quốc gia, chiến tranh, v.v. đều chú ý đến “Thiên thời, Địa lợi, Nhân hòa”. Các bậc hiền nhân xưa đã đúc kết các loại kinh nghiệm xã hội khác nhau, chính là “Con người thuận theo Đất, Đất thuận theo Trời, Trời thuận theo Đạo, Đạo thuận theo tự nhiên”.
Vòng tuần hoàn 24 tiết khí dựa trên quy luật vận hành của các thiên thể mà được tạo thành. Còn con người dựa vào quy luật của tiết khí mà sản xuất nông nghiệp, đó chẳng phải là minh chứng cho việc Nhân thuận theo Thiên Địa hay sao?
Ở một góc độ khác, sự phát triển của cây trồng gắn bó chặt chẽ với khí tiết, mà sự vận chuyển của các mạch và tinh, khí, thần trong cơ thể con người cũng liên quan đến thời gian. Ví dụ, vào tiết Xuân Phân, khí hậu ấm áp, đại bộ phận trên trái đất là chim hót hoa hương, sinh khí hưng thịnh, vạn vật sinh trưởng. Vào thời tiết này, mọi người ra khỏi nhà, đến không gian giữa trời đất đầy cỏ cây hoa lá để hít thở không khí trong lành, thở ra khí dơ bẩn trong thân thể, hoạt động các kinh lạc trong thân thể, cảm thụ thiên nhiên. Hoạt động đó chính là “đạp thanh”. Đạp thanh là chủ động hòa nhập vào thời khí, thúc đẩy sự lưu chuyển dương khí trong thân thể, có ích lợi lớn cho việc giữ gìn sức khỏe. Như vậy, sự thay đổi của tiết khí báo hiệu sự thay đổi của vạn vật, bao gồm cả con người, tức là quy luật của Thiên Địa chi phối quy luật của Nhân.
Có thể nói, Đạo trời tuy “vô ngôn” nhưng chi phối mọi mặt của xã hội nhân loại, mà 24 tiết khí lại là biểu hiện của Đạo nơi nhân thế. Thuận theo Đạo ấy, mọi thứ sẽ đạt được trạng thái tốt nhất; còn trái với Đạo ấy, mọi thứ có thể bị tổn hại. Vì thế, việc hiểu về 24 tiết khí sẽ giúp con người trân quý vẻ đẹp của Trời Đất ở mỗi thời điểm trong năm, và điều chỉnh trạng thái thân thể để hòa hợp với Thiên Địa.
Khiết Tâm (t/h)
